Tanya Commandeur

© Ruud Pos


Als je wilt weten waar de verbeelding van auteur Tanya Commandeur vandaan komt, dan kun je haar oude-brieven-en-kaarten archief(je) raadplegen of haar zeer onderhoudende roman lezen.

In De man die alles achterliet opent ze binnen- en buitenwerelden: de ziel van haar betovergrootvader Johannes die een eeuw geleden op avontuur trok naar de andere kant van de oceaan maar ook de ontembare technologische vooruitgang in De Nieuwe Wereld. 

'The sky is the limit'...zo lijkt het. Of Johannes de Rotterdamse arbeiderswijk achter zich kan laten en de sterren uit de Amerikaanse hemel kan plukken, vertelt Tanya Commandeur je in haar levendige, beeldrijke stijl.



Voor De man die alles achterliet heb je foto’s, brieven, postkaarten en verhalen verzameld. Welk werk wachtte je toen je het ruwe materiaal in handen had?

Ondanks de vele geboortekaarten, advertenties, scheepslijsten, briefkaarten en foto’s die ik in twee jaar tijd had verzameld, bleef er nog steeds veel te raden over, zoals: waarom namen Johannes en David bepaalde beslissingen? Wat waren hun karakters? Waren ze uit liefde getrouwd? Maar ook: hoe zag Johannes eruit? Van hem is er namelijk nooit een foto opgedoken. Fantasie was nodig om de hiaten op te vullen en er een lopend, boeiend verhaal van te maken. 

Waarom dacht je dat er een boek in zat? Met andere woorden: wat is, volgens jou, de grote kracht van dit verhaal? 

De kracht van dit verhaal zit denk ik in het avontuurlijke ervan: twee gewone arbeidersmannen die de sprong naar de Nieuwe Wereld wagen en daar een heel nieuw leven opbouwen. Bijna iedereen droomt daar wel eens van, maar wie doet het echt? Verder zit er spanning in de relatie tussen David en zijn vader en de schuldgevoelens die ze beiden voelen ten opzichte van degenen die ze in Nederland hebben achtergelaten. 

Brooklyn Bridge 1910

© United States Library of Congress

Je hebt gekozen om het de vorm van een historische roman te geven. Sommige auteurs zouden voor verhalende non-fictie geopteerd hebben. Wat was jouw overweging? 

Ik wilde een verhaal maken met een kloppend hart, iets wat lezers zou kunnen meeslepen naar een andere tijd. Fictie leek me daarvoor geschikter dan non-fictie, omdat je de personages gedachten en gevoelens kunt meegeven. Verder geeft de romanvorm je de vrijheid om er een mooi, kloppend geheel van te maken.  


De roman werpt een scherp licht op de gevolgen van de toenmalige migratie. Amerika was niet het land van melk en honing. Ben je er via je research achtergekomen hoe kansloos of kansrijk de uitgeweken Europeanen waren? En keerde een aantal ook teleurgesteld terug?  

Er waren Nederlanders die gedesillusioneerd en zelfs getraumatiseerd terugkeerden uit Amerika, maar de meesten wisten zich er redelijk tot goed te redden. De Nederlandse immigranten stonden bekend als hardwerkend, saamhorig en trots (‘You ain’t much if you ain’t Dutch’ zeiden ze zelf graag). Ze waren over het algemeen niet zo arm en wanhopig als bijvoorbeeld de gemiddelde Ierse migrant, wat ze psychisch en materieel een kleine voorsprong gaf. Johannes en David zijn ook niet vertrokken omdat ze straatarm waren, maar vermoedelijk wilde met name Johannes wel een beter en avontuurlijker leven dan wat de arbeiderswijk Crooswijk hem kon bieden.


Ook met het achterlaten - sommigen zullen zeggen ‘in de steek laten’ - van het thuisfront moeten landverhuizers omgaan. Dat is de grote conflictsituatie van het boek. Zelfs in deze tijd van vliegtuigverbindingen kun je, bijvoorbeeld, vanuit Canada of Australië de mantelzorg voor oudere familieleden niet opnemen. Hoe ethisch is emigreren?   

Als je emigreert, laat je altijd dierbaren in de steek. Toch kun je volgens mij niet zeggen dat het per definitie een egoïstische keuze is. Veel mensen kiezen er immers voor om hun kinderen een betere toekomst te bieden of omdat de situatie in het thuisland onveilig is. En zelfs als je puur voor het avontuur gaat, kun je op afstand aandacht blijven besteden aan de achterblijvers. Mantelzorg wordt inderdaad lastig, maar dat is het vaak ook voor mensen die alleen maar aan de andere kant van het land wonen.  

Voormalig kantoor van de Holland-Amerika-Lijn in Rotterdam

© Tonnie

Je betovergrootvader Johannes heb je beschreven als ‘avontuurlijk, impulsief, onvoorspelbaar, een dromer’. Beschikte je over voldoende informatie om hem op die manier voor te stellen? En heb je nog andere bedenkingen bij hem (ik zie zelfs manisch-depressieve trekken in deze man)?

Ik weet natuurlijk niet hoe Johannes in elkaar zat. Dat kon zelfs mijn Amerikaanse oudtante die ik via FB terugvond, me niet vertellen), maar door de vele verschillende arbeidersbaantjes die hij had, de poging om zijn vijf kinderen, waaronder een baby, via Antwerpen naar Amerika te ontvoeren en de manier waarop zijn leven eindigde, kan ik me voorstellen dat hij een impulsieve, emotionele aard had en wellicht zelfs leed aan manische depressie. In het vreemdelingendossier van Antwerpen vulde hij bij beroep ‘cabaretier’ in. Dat gaf voeding aan het idee dat hij droomde van een compleet ander leven. 


Je hebt de levensomstandigheden en de tijdgeest goed neergezet. Stelde je opgelucht vast dat de maatschappij die je op oproept verdwenen is of heeft die periode je toch gecharmeerd? 

Het begin van de twintigste eeuw vind ik een geweldig intrigerende periode vanwege de opkomst van vele uitvindingen die de wereld als het ware openbraken: de telefoon, de auto, het vliegtuig. Ze waren welleswaar niet meteen beschikbaar voor het grote publiek, maar gaven wel een sensationeel gevoel van vooruitgang. 


Het materiaal dat je gevonden hebt, kon, mits wat zorgzaamheid, een eeuw bewaard blijven. Heb je stilgestaan bij het idee dat elektronische communicatie vluchtig is en de volgende generaties weinig op de spreekwoordelijke zolder zullen vinden?
 

Eerlijk gezegd denk ik dat het eerder andersom is: door digitalisering kun je nu veel gemakkelijker feiten uit je (familie-)geschiedenis opduiken. Papier vergaat uiteindelijk en daarom is het zo mooi dat er initiatieven zijn als ‘Vele handen’ waarbij duizenden vrijwilligers oude documenten scannen om ze toegankelijk te maken op Internet.

Binnenhaven van Rotterdam 1900

Aan het eind van mijn recensie opper ik het idee dat David en Abraham joodse namen zijn. Kun je die oorsprong bevestigen? En, zo ja, zit daar misschien een ander familieverhaal in?

 

Het viel mij natuurlijk ook op dat er veel Joods klinkende namen in de stamboom voorkomen, zoals David, Abraham, maar ook Salomea. Toch heb ik geen bewijs gevonden voor Joodse wortels. Die namen zijn vanaf 1791 in de familie gekomen. Ze werden gegeven aan de zoons en dochters van Baron Hans Conrad Otto Werdmüller van Elgg en zijn vrouw Maria Margertha Johanna Anosi. Hij kwam uit een adellijke, Nederduits gereformeerde Zwitserse familie en zij is geboren in Breda, maar de aparte naam doet vermoeden dat haar voorvaderen niet uit Nederland kwamen. Een dood spoor dus, maar inderdaad interessant genoeg om nog eens uit te zoeken, al was het alleen om te ontdekken hoe een familietak in slechts drie generaties kon terugvallen van baron tot bootwerker.

 

Johannes Buijser en zijn zoon David waren mensen die geen genoegen namen met een doorsnee leven. Zitten die eigenschappen ook in de generaties die na hen kwamen?

Ik denk niet dat er meer dan een gemiddeld aantal avonturiers in de familie rondloopt. De meeste zijn vrij honkvast en hebben gewone beroepen in bijvoorbeeld het onderwijs of het bedrijfsleven. Juist daarom vielen Johannes en David zo op en heb ik ze verkozen tot de hoofdpersonen van ’De man die alles achterliet’.

Lees hier de recensie van 'De man die alles achterliet'