Michel Krielaars

© Annaleen Louwes

Rusland is altijd al een geestelijke draaischijf in het leven van Michel Krielaars geweest. Die passie begon, als jongetje, met het kijken naar De dame met het hondje, een tv-film naar een verhaal van Anton Tsjechov. Later ging hij Russische taal en geschiedenis studeren, kennis die hij meenam naar de wereld van de geschreven en de gesproken pers. Toen hij tussen 2007 en 2012 Rusland-correspondent was voor de NRC, mocht hij helemaal onderduiken in zijn geliefde biotoop.   

Zoals hij ooit door het brilletje van Tsjechov, de man die zijn tijd ver vooruit was, naar Rusland heeft leren kijken, zo leert hij ons nu dat fatalistische, ‘niet-Verlichte’ land te doorgronden!

 

 

'Rusland is een archaïsch land, met een kleine moderne middenklasse
 die er net zo over denkt als mensen in het Westen.'

 

In Het brilletje… zit niet alleen uw kritische kijk op Rusland maar ook uw liefde voor dat land. Welk soort persoonlijkheid moet je hebben om van Rusland te kunnen houden?

Om van Rusland te kunnen houden moet je oog hebben voor het absurdistische en over een goed gevoel voor humor beschikken. Daarnaast kan een zekere melancholieke inslag geen kwaad en is ook gevoel voor de klassieke literatuur meegenomen.

 

Om de afwachtende en misschien zelfs fatalistische houding van de Russen te benoemen wordt nog al eens het etiket ‘Aziatisch’ gebruikt. Zit daar een grond van waarheid in? En over welk soort Azië hebben we het dan?

Het ’Aziatische’ is een metafoor voor iets van vroegere tijden en slaat absoluut niet op het Azië van nu. In de 19de eeuw werd die uitdrukking in en buiten Rusland gebruikt om de afwachtende houding van de Russische bevolking (zie Multatuli’s Max Havelaar) maar ook de wreedheid van de Tataren te benadrukken, die mensen bijvoorbeeld onthoofdden en die hoofden op spiesen staken. Die afwachtende houding komt ongetwijfeld voort uit de eeuwenlange slavernij die voor een groot deel van de Russische bevolking gold. 

 

De kathedraal van Irkoetsk
© Hugues



Heeft de invloed van het orthodoxe geloof en de mores van die kerk er niet meer mee te maken? Ik zie veel parallellen met Griekenland: het arbeidsethos, de bestuurlijke onmacht en corruptie, een maatschappelijk in zichzelf gekeerd zijn…

Zeker, de kerk, die het volk oproept zijn ellende te accepteren omdat God dit nu eenmaal zo wil, speelt een belangrijke rol. De Orthodoxe religie zorgt ervoor dat er weinig dialoog is en de gelovige in zichzelf gericht is.

 

Rusland is een erg conservatief land. Het is ook een bovengemiddeld racistisch land, zeker wat het westelijke deel betreft. Is er een verband tussen beide of is er een andere oorzaak voor die onverdraagzaamheid?

Rusland is een archaïsch land, met een kleine moderne middenklasse die er net zo over denkt als mensen in het Westen. Door het communisme, dat erg preuts was, zijn moderne seksuele opvattingen altijd tegengehouden, met als gevolg de huidige houding van veel Russen ten opzichte van homoseksualiteit. De kerk, die noch de Renaissance, noch de Verlichting onderschrijft, speelt een belangrijke rol, want benadrukt Rusland als een specifiek Slavisch land dat in alle opzichten afwijkt van het ‘decadente en moreel verdorven Westen’.

Straatbeeld van Tomsk

Russen kijken met een benepen blik naar het Westen. Ze noemen ons fascisten en ongelovigen. Dat ongenuanceerde hoort bij een maatschappij waarin informatie en discussie weinig plaats innemen. Hebt u de gewoonte om in te gaan tegen dit kort-door-de-bocht-denken en, zo ja, wordt er dan naar u geluisterd?

In gaan tegen de kritiek op het Westen heeft bij veel gewone Russen geen zin, voor zover zij de propaganda geloven die dagelijks via de staatstelevisie over hen wordt uitgestort. Maar er zijn ook veel gewone Russen die over een tolerante blik ten aanzien van het Westen beschikken en heel goed weten dat het allemaal onzin is. Ook in dit opzicht speelt de kerk een bepalende rol.

 

Het Oosten van Rusland is opvallend liberaler en wordt beter bestuurd. Denkt u dat grondige maatschappelijke veranderingen – als die er al ooit komen – in dat gebied zullen ontstaan of toch eerder in Moskou?

Het Oosten ademt liberalisme. Ook hier geldt: hoe verder van het Kremlin verwijderd, hoe vrijer en redelijker. Tsjechov voelde dat ook al goed aan tijdens zijn reis. Onder het communisme zijn in het Oosten de hervormingsbewegingen (milieuactivisten) ontstaan, dus ook nu is hier hoop.

 

De prestigieuze Ermitage in St-Petersburg

Wat Poetin niet goed doet volgens onze Westerse waarden en normen, is bekend. Geeft u die man enig krediet? Is er iets in zijn beleid dat u kunt onderschrijven?

In het begin van zijn ambtsperiode heeft hij orde geschapen, waarvoor hij geprezen kan worden, maar al gauw bleek ook hij deel uit te maken van een repressieve KGB-macht die vooral bezig is haar eigen zakken te vullen. Poetin kijkt als een Sovjetmens naar Rusland en droomt van het herstel van een imperium, wat niet meer mogelijk is. Dat maakt hem tot een gevaarlijk mens voor zowel zijn eigen land als voor de wereldvrede.

 

De IT-er Misja houdt er 19^de-eeuwse literaire opvattingen op na: literatuur moet geëngageerd zijn, vindt hij. Hij is niet gecharmeerd van Tsjechov. Is dat een gangbare opvatting in het huidige Rusland?

Tsjechov is bij veel slavofiele Russen niet geliefd, vanwege zijn moderne opvattingen. Zij geloven meer in Dostojevski, net als Misja.
 

Met de trein door winters Siberië

Welke plaats en invloed heeft de buitenlandse literatuur in Rusland?

Buitenlandse literatuur van ‘linkse’ schrijvers als Heinrich Mann, Balzac, Feuchtwanger, Döblin, etc. was onder het communisme al veel gelezen. Nu wordt in Rusland de hele moderne wereldliteratuur uitgegeven, maar die boeken zijn vooral in Moskou en Petersburg verkrijgbaar en worden vooral door de hoger ontwikkelden gelezen. Maar vaak moest ik veel van mijn Moskouse vrienden uitleggen wie Amos Oz of Philip Roth was, dus ook daar geldt dat het westerse literaire leven hen grotendeels ontgaat.  

 

Heeft u een antwoord op de vraagstelling aan het eind van de recensie?
'Hoe zit het nu precies met die Russische, gelaten ziel waarnaar zo vaak verwezen wordt? Heeft die autocratische regimes voortgebracht of is het net andersom: hebben autoritaire machthebbers de ziel lam gelegd?'

Autocratische regimes hebben de ziel lamgelegd en het is heel moeilijk om die lamgelegde ziel weer in beweging te krijgen.

 

Lees hier de recensie van Het brilletje van Tsjechov